Ineil Saxlem e Prof. Dr. F. F. Bruce Müjde Yayincilik Ltd. §ti Vi§ne Sok. 4/11 Kadiköy-istanbul Navni$ana xwestine: P. K. 8 Acibadem Kadiköy-istanbul ISBN 975- 7889- 90- 3 Prof. Dr. F. F. Bruce, D. D., F. B. A., Britanya £apa pe§in bi nave ‘The New Testament is Trustwothy’ hatiye kirin Em minet ü sipasiyen xwe pe§ke§T Birevebire British Museum a London, Pirtükxaneya John Rylands a Zaningeha Manchester, Pirtükxaneya Vatikan G Kolleksiyona Mansell a London dikin ku derfeta bikaranina weneyen di ve bro§ure de, dane me. Mafe ?ape parasti ye. Kurti§ Ofset Matbaacihk 2001 Istanbul Naverok PE$GOTIN.......................................4 1. Ineil (Peymana Nü) ü naverok................5 2. Teksten Incile yen destnivTs................8 3. Her ?ar be§en pe§m en Incile ü §ahadetiya wan a ji Isa re....................12 4. Zimane Incile..............................25 5. Listeya pirtüken ku Incile pektinin kengi pek hat?................................28 6. /ncf/^awa ji ali Xwede ve hat peyxamkirin?.33 7. Armanca Incile.............................36 PE§GOTiN Ji bo kesen ku baweriya xwe bi Mesih anine qavkaniya esasi ne Ineil e, Mesih Isa bixwe ye. Mesih Isa, Kelam an Peyva ku ji esle Xwedaye Mezin te bixwe ye (Binäre Incil: Yühenna 1:1-18) Le qavkaniya me ya sereke ya di derheqe Mesih Isa, mizginiya ku aniye ü fikren wi de, Incil e. Incila ku ev sere 2000 salan e hatiye nivisin ü bi hesasiyeteke mezin hatiye parastin, bi sedan salan e ku li hemberf tevger ü eri§en dijwar diberxwe dide. He Mesihe ku di Incile de eih digire ü hindariyen ku ji Xwede peyxam distinin, ji bo miroven ku birqitiya ruhi ya nüjen dik§inin teze ü weke ava zelal e. Ere, peyven rasteqin en Xwedaye qadire mutleq li gor wext ü zeman nayen guhertin; ji bo her deme pedivi ü bifede ne. Ev kiteboka ku em niha pe§ke§ dikin, bi awayeki zanisti ü bi kurtebirri dirok ü nivisina Incile ravedike. Armanca me, iro gava ku hün rahejin Incileke ü bixwinin, dive hün zanibin ku hün Incila di sedsala yekemin de hatiye nivisin ü mirov pe ewle ye dixwinin; bi xwendina Incile, em dua dikin ü dixwazin ku hün jiyaneke bi hezkirina Xwedaye Mezin tije derbas bikin. “Ez (Mesih Isa) ji bo ku mirov bibin xwediye jiyane, jiyaneke dür ü direj hatime dinyaye.” (incil: Yühenna 10.10) -A Incil (Peymana Nü) ü Naveroka We Be§e diwem e Pirtüka Piroz1 incile (.Peymana nü an ahda nü), dewama Peymana Kevin a ku, him Cihü, him ji bawermenden Mesihi (Kesen ku baweriya wan bi Mesih ten) qebül dikin e. Peymana Kevin a ku ji Tewrat, Zebür ü pirtükin Pexemberan pek te, ji bo hatina Isaye rizgarker amadekirina dinye ji aliye Xwede ve rave dike; incil ji, ni§an dide be ka pawa ev soz bi alikariya isa hatine cibici kirin. 27 be§en incile hene. Carinan ji her be§ek ji par be§en pe§in (Metta, Markos, Lüka, Yühenna) re ji Incil te gotin. incila ku te maneya uNügeya bag " an “Mizgini”ye di esle xwe de ne pirtük e: Mizginiya rizgarkirina dinye ya ku Xwede bi alikariya isa §andiye dinyaye ye.'Ji ber ku bi tevayi ji Peymana Nü, ve mizginiye bikitekit rave dike li gellek welatan bitene weke “incile” te zanin. isa Mesih, Wi bixwe tu pirtük nenivisine. Pirtüka Piroz a ku Wi bikar aniye, berhevoka nivisen ibrani ye ku je re Peymana Kevin (Tewrat, Zebür ü hwd.) ji te gotin. Weke ku isa gellek caran gotiye, Peymana Kevin, daxwiyaniya xwedan desthilat a ku Xwede ji insanan re §andi ye. isa 1 Pirtüka Piroz (Kitab-i Mukaddes) ji Tewrat, Zebür ü hwd. ku je re te gotin (Ahda Kevin an Peymana Kevin) ü Incil ku je re te gotin (Ahda nü an Peymana Nü) pek te. Peymana Kevin ji 39 be§an, Peymana Nü ji 27 be§an pek te. da femkirin ku ji bo pe$biniyenPeymana Kevin pek bine, hatiye dinyaye. Weke nimüne gava ku Ew dibeje, “(jrimki Kure Mirov (mebesta wi ew bi xwe ye) ji nehatiye ku je re xizmet be kirin, le hatiye ku xizmete bike ü di ber gelekan de cane xwe berdel bide” (inctl.Markos 10:45). Ye$aya2 digot ku “Evde Xwede” ye ku di pirtüka pexember de bahsa wi dibe Ew bixwe ye. Isa Mesihe evd e ku Ye§aya bahsa wi dike, bi gorikirina cane xwe di ber gellekan de xizmeta xwe temam kir, bi vi awayi gunehe insanan hilgirt ü derfeta ku ew li huzüra Xwede xwe ji gunehen xwe pak bikin, pek ani (Tewrat:Ye$aya 52:13-53:12). Her weha, pi§ti mirin ü vejiyana Isa, kesen ku baweriya xwe pe tanin ev yek weha ilan kirin: “Gunehe herkese ku baweriya xwe bi Isa anibe we bi nave Wi ben efukirin” (inctt.Karen §andiyan 10:43). Pi§ti ku Isa ji §agirten xwe veqetiya bi demeke kurt, ew le hay bün ku huzür ü qeweta wi bi awayeki din, di civin ü jiyana wan a §exsi de pek hatiye. Beri qüna Isa ya ezmanan, hate bira wan ku Wi ji wan re gotiye ew e hezeke Xwdayi je bigrin ü bi ve heze ji ew e karibin bibin $ahiden Wi li dinye. Isa, qavkaniya ve heze weke “Ruhe Rastiye” yanji “Ruhe Piroz “ binav kir; ji $agirtenxwe re got ku ew e ji wan re bibe “Paraklitos ” ek ango, “Alikar,” “§iretker,” (“Teselliker”). Ji wan re got ku, “Alikare ku we Bav li ser nave min bi§ine, ango Ruhe Piroz, we her ti§ti feri we bike, hemi timten ku min gotiye bine bira we... Ruhe Piroz, 2 Ango I$eya we bere we bide her rastiye. Ew e ji ber xwe ve nepeyive, bitene ti§ten ku bihistiye we beje ü ti§ten ku we li pe§eroje bibin we ragihene we” (ineil, Yühenna 14:26; 15-26-27; 16: 13). Ravekirina jiyana isa ü ti§ten ku ferkiriye, di be§e Incile ye Karen §andiyan (Resülan) de dom dike. Di vi be§i de, di derheqe hatina Ruhe Piroz e Isa ü pekanina sozen ku dabün de gellek delilen me hene. Li wir pi§ti vejina Mesih Isa ya di Roja Penciyan (Roja Pentekoste) de hatina Ruhe Piroz te ravekirin. Kesen ku baweriya xwe bi Isa tinin, di bin reberayetiya Ruhe Piroz de bün §ahiden esehi yen heza rizgarker a Isa ü mizginiya di derheqe wi de ji Quduse hete Romaye li hemi welaten Deryasipi belav kirin. Ji kesen ku mizginiya Isa li navqeya Deryasipi gerandin e heri girtng Pavlose Tarsüsi ye. Ew, ne yekji §agirten isa yen pe§in bü; berevajiya we, wi li Quduse ü hawirdora we bi dijwari zilm li bawennenden Mesihi dikir ü dixwest civata wan ji nave rake. Le Pavlos pi§ti ku diqe $ame, di encama tecrübeyeke ilahi de, pi§ti ku baweriya xwe bi Isa tine, dibe parezere heri mezen e “Baweriya” ku bere dixwest ji nave rake. Ji ber ku mizginiya isa belav dikir, Pavlos pirr zor ü zehmeti dit, demeke direj di zindane de ma ü di encame de Pi§ti Zayine (P.Z.) di sala 67 an de sere wi hate jekirin ü hate §ehid kirin. Sezde ji be§en/ncz7e nameyen ku Pavlos nivisi ne ü be§eki giring e qiroka jiyana wi di be$e Incüe ye Karen §andiyan de hatiye keyd kirin. Bi saya xebata Pavlos riya Mesih isa li dinya Pagani3 mutlaq bü ü di encame de (Pi$ti mirina Pavlos bi 250 sali) Xiristiyam, bü dine resmi ye Imperetoriya Romaye. Pavlos, sedi sed yek ji kesen her! giring ü jehati yen Enedoli ye. Tekste Destnivisi yen In eile Ji sala 19201 ü vir de pirtükxaneya Zaningeha John Rylands a li bajare Biritanya ye Manchester, xwediye kopyayek be§ek ji be§en Incile ye heri Kevin e ku hete iro hatiye ditin e. Ev be$ kopyayek ji kopyayen Incile ye ku di salen 130 - 1401 ye RZ. de, ango bi tene pi§tT 50 salen nivlsandina qisme Yühenna hatiye nivisin e. Ji ber ku pir bipük büye, bitene karibüye be§eki bipük e tekste Yühenna bigre. Le dxsa ji qet nebe dikare ti§teki bi qasi ku karibe Isbat bike ku Yühenna we deme jT hebüye ü ji ciye ku pe§! le hatiye nivisin ber bi ciyen pirri dür ve belav büye, bipareze. Ji ber ku be§e Incile ye Yühenna li bajare Efese ye neziki Izmire hatiye nivisin, le kopya we ya ku perqekiri büye li Misre hatiye ditin. Papirus, malzemeyeki heri Kevin e nivisine büye ku ji qami§eki pirr li besta Nile §in dibü, pek hatiye. Ji ber ku 3 3 Pagan: Pütpereste pirr xweda ku baweriya xwe bi yek Xwedayi netarn erzan bü pirr bikar dihat, le mixabin gelleki diberxwe nedida; li ciyen hewi züka diriziya. Ji ber ve ji nivisen papirus en ji demen kevin de mayi, bitene li ciyen ziwa, bi taybeti ji di qümen Misre de hatiye parastin ü karibüye hete dema me be. Li pirtükxaneya Bodmer a ku neziki bajare Cenev e Swisreye ye koleksiyoneke pirr giring a pirtüken papTrusT heye. Du kopyayen Kevin en niviskarenIncile yen dawiya sedsala duwem a P.Z. ji di nav ve koleksiyone de ciye xwe girtine. Ji van ya yekem kopyayeke Yühenna ye. Ji se paran du paren ve kopyaye temam in, ji sisiya yeke we ji perpe perpe ye. Kopya duwem, temame her par be§en pe§in en Incile ye, le ji ber ku riziyane niha bitene be§e duwem e Luka ü be§e yekem e Yühenna pek tme. Di nav koleksiyona Bodmere de, kopyayekpapTrus a nameyen Petrüs ü Cihüda ji cih digre. Ev kopyaya ku aide salen 200i ye, niha li pirtükxaneya Vatikan a Romaye ye. Ji ber ku gava Papa Paule VI. di sala 1969an de pü Ceneve, M. Bodmer ev nivis pe§ke§i wi kirine. Berhevokeke din a papirusen Incile ya giring ji li pirtükxaneya Chester Beatty ya li paytexte Irlandaye Dubline ye. Sir Alfred Chester Beatty, di sala 1931 an de bi van papirusan re pend destnivisen hin pirtüken din ji bi dest xistine. Ev se pirtük in. Ya yekemin ku di navbera salen 200 / 250 yen P.Z. de hatiye nivisin, bi temami her par be§en Incile yen pe§in (Matta, Markos, Luka, Yühenna) ü tekste Greki ye be?e Karen §andiyan e. Ya diwem ku P.Z. di salen 2001 de hatiye nivism ji 9 nameyen Pavlos ü nameya wi ya ji bo Ibraniyan e; ya seyem, ku di navbera salen 250 / 300i de hatiye nivism ji ji Peyxame pek te. Ev pirtük ji ji ber ku riziyane niha ne temam in. Ya ku heri ba$ hatiye parastin kopyaya ku ji nameyen Pavlos ü nameya wi ya ji ibraniyan re pekhatiye ye; ji 104 rüpelen we 86 rüpel hin ji mewcüd in. Ev pirtüken destnivis en Chester Beatty, di sedsala sisiyan a P.Z. de li Misre ji aliye komeke Grekiaxev, ku baweriya wan bi Mesih dihat ve bikar hatiye anin. Ev tekst aide Pirtüka Piroz (ango Tewrat, Zebür, Ineil bi hev re) e, ku bere diviya hemi temam büna. Niha di deste me de, pi bigire bi tevahi, pi bigire bi be$i, teksten Incile yen ku di navbera destpeka sedsala duwemin heta destpeka sedsala §azdemin bi Greki hatine nivisin, ji 5.000-i zedetir nusxe hene. Ji vana ya heri giring ü ku biqimet e, ya di navbera sedsala qaremin ü pencemin de hatiye nivisin e. Bi taybeti ji ji vane ya ku li Londone ye, di sedsala paremin de, ji aliye Kodeks Sinaitikus4 ve hatiye nivisin ü ya hema bibeje di eyni tarixe de ji aliye Kodeks Vatikanus ve hatiye nivisin ü li Romaye ye pirr giring in. Me bihürbili bahsa papirusen destnivis en sedsala duyemin ü seyemin kir, ji ber ku ev 4 Kodeks Sinaitikus: Nusxeya destnivis a Incile ya ku li dera piyaye Sinaye hatiye ditin. $ahiden pe§in en teksten Incile ne ü aide heyameke gellek beri Konseya Iznike (325) ne. Wergeren Incile yen bi zimanen din, bi taybeti ji bi zimanen Suryani ü Latini ji hene. Ev delilen pirr, delaleta ku wergereke nüjen a Incila ku hün bixwinin ü ya ku nif$en bere xwendine, wekhev in, dike. Weke ku me bere ji gotibü bi hezaran kopyayen Incile hene. Dema di navbera diroka nivisandina wan ü ya nivisandina pe$in aIncile de pir kin e. Ji ve ji mirov dikare tebighe ku, texsten Incile ji ye hemi pirtüken ku di we deme de hatine nivisin hin saxlemtir in ü betir baweriya mirov bi wan te. Nusxeyeke balkes? a Incile, di sala 1933 yan de li ber gerne Ferate, di dema erdkolanen li Salihiye de hatiye ditin. Ev nusxeya ku di salen 235an en P.Z. de hatiye nivisin, be§eki bigük e Incila rasteqin e. Le ev be§, ji berhemeke ku ji her gar be?en Incile yen pe§in ji nü ve hatiye sererastkirin, pek te. Ev berhevoka Incile, berhema bawermendeki Mesih ye bi nave Tatiyan e Asüri ye. Ev mirov xwendekare Yustin Martire feylesof e bawermende Mesihi bü, ku P.Z. di sala 165-an de hatiye §ehidkirin. Pi§ti ku ew bi Yustin re demeke li Romaye dimine P.Z. di sala 170 yi de vedigere welate xwe Asüre5. Li wir wi ev berhema bi nave Duatessaron, terme muzike ku te mana “Harmoniya gar 5 Asür: Ba§ürerojhilata iroyin. awazan” pek am. Bi girani di nav Asüriaxevan de belav bü, le weke ku ji destnivisa ku li Salihiye hatiye ditin te femkirin Grekiya we ji heye; pa§e hatiye. wergerandin ser zimane Erebi ü pend zimanen din. Duatessaron, ji ber ku ji Incila ku em iro bikartinin pek hatiye, ev ji isbat dike ku eyni Ineil di nav bawermenden Mesih en sedsala duyemin de xwediye rez ü desthilatiyeke behempa büye. 3 Her £ar Be§en In eile ü §ahidiya Wan a Li Ser Isa Li gor ku berhema Tatiyan a ku ji her par be§en Incile yen pe§in pek hatiye gellek rexbet dibine, xwendevane heja belbi dikare ve bipirse: “^imaji destpeke de di derheqe jiyana Isa ü mizginiya ku wi anibü de par be$ an kitebok (Matta, Markos, Luka, Yühenna) hatin nivisin? Ma kitebokeke bitene tere nedikir?” Ger bitene kitebokek hebüya, we lekolina Incile tera xwe hesan bübüya, zanina me ya di derheqe we de ji we ji ya heyi hin kemtir bübüya. Em li ser keseki din e diroki bifikirin. Li ciye ravekirineke ger par ravekirinen jiyana wi hebüna me ye xwe hin bi sihüdtir nezanibüya? Dive em eyni mentiqe li jiyan ü pavkaniyen me yen li ser bir ü baweriya Isa ji tetbiq bikin. Her se kiteboken ku di destpeka Incile de cTh girtine ji beri6 xelaseka sedsala yekemin a P.Z. hatine nivisin. Nivisen sexte yen ku nave Incile li ser wan e ü yen li ser jiyana Isa hatine nivisin, di sedsala duyemin an ji di salen pi§ti we de derketine. Le pisporen belayen ü hemi miroven zanyar, him di derheqe nirxe wan nivisan e diroki de, him ji di derheqe naveroka wan de, ji ber ku pi$ti büyeran bi sedsalan hatine nivisin, gava ku mirov wan bide ber Incila rasteqin a ku em iro bikartinin, hemfikirin ku qimeteke wan a zede diroki tüneye7. Bi vi awayi mirov dikare bighe encama ku her qar be§en Incile yen pe§in (Matta, Markos, Luka, Yühenna) ji pirtüken din en ku büyer tomarkirine hin neziktir in. Yek ji niviskare van her 9ar kitebokan, Lukaye Antakyayi, di destpeka pirtüka xwe de li ser mebest ü metoda xwe ji me re hin ti§tan rave dike. Luka, xitabi yeki pe§ewa ye binave Teofilose ku pirtüka xwe je re terxan kiriye, dike ü weha dibeje: “Gelek kesan dest avetiye ku diroka timten di navbera me de dibin binivisin. Ba$ e ku ji destpeke de §ahiden van büyeran ü xizmetkare peyva xwede ev büyer ragihandine me. Min ji munasib dit van büyeren ku ji destpeke de bi 6 Li gor gelek zanyaran kem zede tarixa nivisandina ve pirtüke bi reze wihaye:Matta-?.Z.60,Markos-?.Z.5^,Luka-Y‘.Z.6\, Yühanna-P.Z.90 7 Ev berhemen ku hin ji mevcüd in, tevi ku di derheqe Isa de hin efsaneyen beqimet ni visine ji, bi felsefeya Incile ya bingehin re nakevin nakokiye. ihlänam min li wem kolaye ji te re bireze binivisim. Da ku, tu ji zanibi agahdariyen ku ji te re hatine dayin rast in. ” (ineil: Luka l: 1-4) Li vir Luka, diyar dike ku lekolina wi ne li ser esase heza xeyalen wT, berevajiya we li ser esase lekolineke diroki ü §ehadeta §ahiden dlti ye. Luka, ne tene be§e ku bi nave wi hatiye nivisin, be§e Karen kjandiyan (Resulan) e ku berdewama vi be§i ye ji nivisiye. Delilen ji belgeyen diroki ü arkeolojiye ewlekariya van her du pirtükan bi hemi detayan tasdiq kirine. Yekji belgeyen kuLuka je istifade kiriye be§e Incile ye Markos büye; mirov tedighe ku qavkaniyeke din ji berhevokeke peyven Isa ye. Diyar e be§e Incile ye Malta ji ji van her du qavkaniyan istifade kiriye. Bi vi awayi derdikeve hole ku peyvendiyeke nezik a kiteboken Matta, Markos ü Luka bi hev re heye ü pir di§ibin hev. Le disa ji, her yekji wan qiroka jiyana Isa li gor nerinen eihe pe§ke? dikin. Le di navbera wan de tu nakoki tunene. Be§e Yühenna ye/nef/exwedi taybetiyeke eihe ye. Ber bi dawiya sedsala yekemin, bitaybeti ji li gor ku xwendevanen eiwan e we deme je istifade bikin, hatiye nivisin. Ev eiwan, him ji aliye zeman, him ji ji aliye mekan ve düri qada ku isa le jiyabü ü ew dabü ferkirin bün. Mebesta Yühenna ew bü ku bi xwendevanen xwe bide zanin be Isa ki bü. Isa, bi§ikle rastiya ebedi ku bübü beden, kaniya jiyana bedawi ü riya rast a bitene ya ku diqe ba Xwede teswir dike. Li gor ve jiyana Isa ü ti§ten dide ferkirin, di her deme de, ji bo hemi mirovayetiye xwedi girfngiyeke taybeti ü berdewam e. Weke Luka, Yühenna ji iddia dike ku ti§ten nivisiye li gor §ehadetiya kesen diti nivisiye. Ev yek, weke di be§e Yühenna de te ravekirin, ti§ten ku pi§tT gava Isa li garmixe dimre, dibeje, “Temam bü\” (Ineil: Yühenna 19: 30) dibin, pir e§kere ten ditin. Gava te xwestin ku mirina tawanbaren li garmixe xisti zütir bibe, lingen wan te §ikandin. Tawanbaren ku beyi desteka lingen wan en bi dare garmixe ve bihata bizmarkirin, nikaribün bihna xwe bida ü bistenda zü difetisin ü dimirin. Roja ku Isa ü her du tawanbaren li teni§ta wi li garmixe xistin, dihate xwestin ku zü bimrin. Ji ber ku dotira roje him roja §emiye ya heftiye bü, him ji Cejna Fisiha8 sale ya ku ji ali cihüyan ve weke cejneke pir piroz bü, rojeke duqat piroz bü ü bi dar de hi§tina miriyan bi awayeki e§kere, we piroziya we roje xera bikira. Yühenna büyeran bi vi awayi ravedike: “Li ser ve yeke esker gün lingen mirove yekemin, page ji ye duyemin ku bi Isa re li garmixe hatibü xistin gikandin. Le gava ku dor hate ser Isa nerin ku ew miriye. Ji ber we ji lingen wi negikandin. 8 Cejna Fisih: Gele Israile , di salen 1280yan de (B.Z), di bin pe$ke$iya Hz. Müsa de ji bin deste Misiriyan rizgar bü. Cejna Fisihe, bi armancabibiranina ve rizgariye te pirozkirin.. IsrailT ben ji Misre derkevin Xwede, meleke xwe ye mirine rekir ü zaroken Misriyan en lawin ku nü pebübün hemi ku?tin. Melek di ser malen Israiliyan re ji qevizi, derbas bü. Ji ber veji ji veCejnere bi manadi ser re derbasbüne Fisih te gotin. fro ji ev weke cejna Nane $ikeva te zanin. Disa ji, yeki ji eskeran bi rime newqa wi kun kir. Ji newqa wi, we gave xwin ü av heriki. ” Li vir Yühenna ji bo ve Ifada ciddi bide, navberiye dide ravekirina xwe: “Mirove ku ev yek diye $ahidi kiriye ü §ahadeta wi rast e. Ji bo ku hün ji baweriya xwe pe binin §ahidi kiriye. ” (ineil: Yühenna 19:32-25) Heta nif§e §ahiden diti kem bü ü hedi hedi ji nave ranebü, kesi dest bi nivisandina incile nekir. Heta ku kesen isa nas dikirin ü karibün ti§ten dibün ü bihistibün ravekin saxbün, ne hewee bü ku mirov pirtükeke binivTse. Le gava ku ev ?ahiden diti, destpekirin yeko yeko mirin, pediviya tomarkirinen niviski bü ti^teki acil. Icar ev tomarkirinen niviski, nikaribü ji $ahadetiya §ahiden diti avere bibüya. Ji ber ku §ahiden diti yen isa nas dikirin hin sax bün ü kesen ti$ten ku wan rave kiribün bihiztibün, pir bün. Ji ber we ji niviskaren incile ger zanyariyeke li diji rastiyen dihatin zanin binivisana, bawermenden Mesihi en ku we deme dijiyan we ev pe re fern bikirana. Hin beri pirtüken ku Incile pekanine ben nivisin, kesen ku Isa bixwe naskirine yan ji §ahiden diti bi serinc guhdari kirine ü zanyariyen bihistine yeki ji ye din re gotiye ü belav kirine, hebün. Weke pisporen zimen zanin, ravekirina devki li gor hin qaideyan dibe. Ev qaide, dest didin ku zanyariyen ten ravekirin rast ben ragihandin nif§en be. Ji ve ji derdikeve hole ku ravekirina devki bikemani weke tomarkirinen niviski, hete carinan ji wan ji ewletir in. Pispor, dikare tebighe ku li pa§ Incila niviski taybetmendiyen ravekirina devki hene. Ev taybetmendiyen ku ji aliye din ve di nameyen Pavlos en ku bahsa rastiyen bi Isa ve giredayi dike ü beri nutqen di be$elncile yekaren $andiyan ü beri be§en Incile ye Malta, Markos, Luka ü Yühenna ji hatine nivisin de ten ditin. Di Incile de, be§e pe§in e Markos bü ku jiyana Isa ü mizginiya wi te de hatiye nivisin. Kem zede P.Z. di sala 58an de Markos, bi vi awayi destpedike ü nasnameya rasteqin a kese ku bahsa wi dike, ifade dike: “Destpeka mizginiya bi Kure Xwede Isa ve eleqedar. ” Ifadeya “Kure Xwede” ku di Incile de mirov gelek caran rasti ve te, ji ber ku $a§ hatiye femkirin ji bo hinekan büye sedeme hin astengiyan. Di ve ifadeye de peyva “Kur“ bi awayeki normal ne di mana xwe ya biyolojik de hatiye bikaranin. Gava li Isa be tetbiqkirin, peyva “Kur” bi tene bi tekiliya wi ya hergav ü behempa ya bi Bav Xwede re namine, her weha delaleta ni§andana Bav Xwede bi awayeki teküz bi insanan re ji dike. Di esle xwe de, di navbera mana ifadeya “Kure Xwede“ ü Peyva Xwede ya ku Yühenna weke nav li Isa kiriye de tu ferqek tuneye. Him “Kur”him ji “Peyv” (kelam), ti§te ji esle Xwede te ü wesfe Wi ye ifade dike. Herpend Xwede di wextinen din de xwe bi riyen din, wek nimüne bi wasiteya pexemberen xwe Xwe ni§an dabe ji, le cara dawin ü bi awayeki teküz xwe di §exsiyeta Mesih Isa de ni§an da. “Di deinen bere de Xwede perge bi perge, bi riyen cihe, bi (deste) pexemberan bi bav ü kalan re peyivi. Icar di van rojen dawi de, ew bi Kure xwe ye ku ew kiriye mirasdare her tigti ü bi deste wi gerdün gekirine bi me re peyivi Ew, biriqina berziya Xwede ü dltina hebüna wi ya esasi ye. Ew her tigti bi hezdariya peyva xwe hildigire. Pigti ku wi guneh dan saßkirin, li jore, li mile raste ye, ye mezin rünigt. ” (Nama Ibraniyan 1:1-3) Peyva “Kur,” her weha ji te we maneye ku, Xwede ne bitene xizmeta xwe ya anina insen a ser dinyaye, her weha ji (hette heri betir) bi mirina wi ü ji nü ve vejina wi Xwe ni§an da. Yühenna di vi wari de weha dibeje: “Ye ku bi av ü xwine hat Mesih Isa ye.” (Ango, Mesihe ku dema di ave de hate imadkirin Kure Xwede hate ilankirin, gava ku xwina xwe rijand ü mir ji disa ni§an da ku Kure Xwede ye.) Ü Yühenna ji bo li ser rawestine, ti§ten ku gotiye bieyni peyvan dubare dike: “(Isa) bitene ne bi ave, bi av ü xwine hat.” (ineil: 1. Yühenna 5: 6). Markos ji gava ku Isa li ser (jarmixe can dide rave dike ü dibeje: “Di we nave de perdeya li perestgeheji jor ber bi jer de qariya, bü du ciyan.” (Ineil: Markos 15:18). Ti$te ku dixwaze beje ev e: Huzura Xwede ya ku bi pavan nedihate ditin bere li pi§ perdeya perestgehe ve$arti bü, le isa ji bo gunehen insanan ji nave rake Xwe ji dil ü can kir gort ü “perdeya” di navbera insan ü Xwede de bü rakir, tune kir. Xwede bi vi awayi isbat kir ku Ew “Rahman ü Rehim (dilovan ü dilovin) " e. Dive mirov §a§ nemine ku, li gor Markos ravedike, sersede Romayi ye ku Isa li garmixe xist ü büyeren seyr ditin, got: “Ev mirov birasti ji Kure Xwede bÜ!” (ineil: Markos 15:39). Tinten ku li jor hatine ravekirin kurtebirriyabaweriya wan kesan e ku ji destpeke de baweriya xwe bi Mesih Isa anibün. Ji xeyni Incile em dikarin minakeke din pe§ke§ bikin: Pe§enge civatabawermenden Antakyayi Ignatyus, di nameya xwe ya ku di sala 110 an de (RZ.) ji bawermenden Efesi re §andibü de Isa weha dide naskirin: “Rebbe me Mesih Isa hakime bitene ye. Him bedena wi him ji ruhe wi heye. Tevi ku ji jineke büye ji destpeka wi tuneye. Isa Xwedaye ku xwe xistiye §ikle mirov e; di mirine de jiyanarasteqin e; Kure Meryem ü ye Xwede ye; pe§i tengayi ditiye, pa§e ji tengayiye rizgar büye.” {Nameyaignatyus aß bo Efesiyan 7:26) Piraniya zanyariyen me yen di derheqe jiyana Isa ü traten ku feri me kiriye de ji berhemen niviskaren ku baweriya xwe pe anine te. Dive em ji ber ve yeke $a§ nebin; betir pe elaqedarbüna kesen ku baweriya xwe bi avakere civata xwe Isa anine, ji yen din ti§teki xwezayi UIIMMHII" ' llHMllKi'YrVll ahMur^WH. I IMUX'II IHM OII'Mil IKI'IW »UM'AlAYMIKIKU .... «Ml I lw-nrx«n*l M*K-A"*' AIOI *• ( IvJMX Yr«lM|f-C> l«Y* I '• m * «i*i’ium imw "• if“* yiiAjuu. Kn )i trtKfinyx iH Ky Hm /■*(>»<< UM. MM I f* f K AJ llyAf H »Nl‘1 UM* MLNOMKUHJ-w An i'|AY'l‘>lOl>l»»« MilKAIAIAniil^ sax: -CYOl Main «•laaiVMiriM . /u>r.«><-Kr lAAfi« I IfAlMM . . 1 rriAfia'iiMMW Ml Xni’IAI'IUM» • KP-oyoi »u:un 4>l Hln i »l |. IM 1X1*1 H1IMA II I«' |> 3. uro* *i mm * r»i vri“> lo-ir»!-’' OMKAJl NI MAKNYNI mya^m'juV ' n. miiiYN * ni iiiNAii iaahw «YMcN nun Nu> l.aKiiuwiii IIU* .niTiirim-*■*»»ll>yn AYU.IfP j IMAU.MlAl|(X' Arioi h:> i ■ »rniH’ AY-rriVt uh« *a- . n i'ii:iM/i lAiir sriiiotiiAt»i«j,,.. _______...... ’,:Kn^ ,£,,??* mmIha “ Y‘ HH>|NNNP ... ,,, , „„..nuMKN * MMliONApun C'‘" .. H)gt*fl«HOM« 'fcruHPKiy IIIACNM. CI'N'lllMK'rfllN II INI II NHPf , 1X1* YUINMOAirP FKAlONI HN1HI*' ' I AI f H l)NA MK KN . 'HUMUM IIIIIKIJ A I YI'NAI'1 elAIH oi^A.-rivArH-H* l-All’O-fAII-AHT» HAIiniiM All! ■ r iaoai llfll II'Al AYIUJ f-7TI HIII»tAl\>IA-i-Miv»i*einAi Ihm.Ti i<.Mi*j*jr-t AM.oriNinoi+ . OTliMAIIh'IXAl “ A» l «•lA.nwIfcCX'*» AM 11 M AMIlMAll- ||-rOO«*/.llll4Nf »rlVAY la« KAMA flCI|A.ICHOIM>l* YlfANCOYKAIAA KlH'HlI AlM#tlHX«Y«'IIM*» lAlfK-J »'ms;®® ,u“ «•|5«ri < luiiYOfh *'■ ‘ -* I i iaykii .N A Y I. i- * XOM A Al l I 11 . I CYMOIA.KIIA*'!«*- i'L. .'.aoiUri i«-i-r AM'Av|..r(i:o | in MAOiliiicCM I «•Kl IUYM llllll* AyiiiHin-triHir** AN AY'IIIM'" MlI Mi'N.INl ( . M Artvy hM-t'i-IIH* Cujnih |i'l'. *1 * •' All f A I Ai’ lA| I» A'Alt II AAM' M*»ll AAimni iviiiiii MAri YflAAY l» • 1 ' uiimHaHAAAA «*|V* A I INM'AMI |A •J t I | AI A Al •> I K«Y A'AY'HIMIM MN IHN .iNXII'fllnT ■»H.X.WIII AIIAof I yTl HIN« .j'AJAtH*> iiiiiii -'hwim'iv ..... Kj 11. OllnlV lillOMAÄ» TAHII «’ f«Ar'ICCK Hl Kf UllHJ fYl'YM *lflCIUCAMA«l«l 1 <«»ei n um' >J r i r-*_ ulicm I I I 14 N N\M MAIIltllNIlIHlli IIAN A H| I AI *>.A«**| ■|UNli7»tvAI|IIYY- IUIAKHAOYUI NT <.,l|ICIfA‘4**l«:AK «Ai trt r«>*1» Afl kt'" M ACM I nilNVI'M ' IAOVTVaIA Nt In -In r IHNfN lll'A* IIIW-«■»I nor | niMA'AI k Cotek rüpele ji nusxeyen destnivis in Incile ye heri Kevin ü giring, Kodeks Sinaitikus e ku PZ. di sedsala 4. de hatiye nivisin di pirtükxaneya manastira quntara Qiyaye Sina de hatiye ditin. (Ineil: Luka 19:30-20: 34). London - B ritis h Museum. piii'f 3 ■ i ii I t 1 i i iV F: . I i : Pitrfrr}. Kfcat; UA-: Perqeyeki Rylands e papirüse ye aide salen 130-140 en PZ. ku weke nusxeya heri Kevin a Incile te zanin. Pirtükxaneya John Rylands a Zaningeha Manchestere. ■>XX*re«OcT*« CaOcC^t er»f).ntaC-< -^•XXeT^ crZ3t/&-J>r c^o-cclt) r>»rJ. i^>— r /-cO. c* ecaf&r SX>rl.J> dir». *>T«^>r nx*;»u '>TC±r ^>r. O'^rUjy 14* ©^Z-Vyc^n ec, rprdc, ÜX*f>>r LA-' cr^Jix/rtL* • rni^r crv/5 —u-ec>r nU*V& c<^-f - -2HXX—r«o>r W TO r*»£lo '>TCZCW&>-. Acrur&r,- reXo /r«C-f £*.*d>r 1>j£oL-t-L*>r kL&-Icr»l~T>TGc> -er r’r^^f /^ZecütocT»« \n> /mfi*. *** ^ cCäjeAt Ze^U ^T—* ^*7 r&4*Jour»' Id*» rVi>r ^=r cA^cr ^Wi» /f^ri/io©*« trv^r cc^et^yrrro*^ «•* r*cu^>r '>rl> L>r v=nj^>rc<*u-td>r n>rt>r cdtU ^CTA^ rf>u>w ‘>ri-^f '>rty.'>rJ>r '^ykjZ CdLCf\_^>ydy rt>r txzc^rcCL^.ir^- K*ci>r dtruL cd. cxs%&-~ «9 erenZar £ V ViV^'r »Ss*'fcA*N*Hf * V ?i « m xAw »».Vcs I , rr< M"5» o.M*nRKi «*aj» Ny«» r-MH^I (-; » »*y +01*4 VI 4-yv°i| _ M MOi - xr» I Aidl-M-'/ U f IJ I to ;» |i-l | Mr^'i,’ i: m i*oy.i m mxjco m WwMof'.yr xw Mev * rnyvf#i muyk.xix^ *»!••'» kl-MX^Vt*» mm* Kjry iiyMiXyiMK. M X-YX-KYm #1 KJ hCA'ix, ?l f:’CA.l iitX:xya)>^x- ' CVl» M © Y«. PI MPk Hn^ct-MM^IPn.Y »»r» ►« ts’i •«*.;o orui M»» H ?f’Y© F I l«VoCIMCM 'rxi roY<»f in'N?i,•/«, ?N Hol korwoMlA/Mr M Coii XY^XMXn f, X«?t n>! jvyh hxj»*»n rufH^yxr vxi >r*.« »n-J h r -yx f yw mm * HKiMr.yKJoy-n-Mv MEyx>V;, t7nixi»;y t5_«.Y r. PA- n^uy 'TY fX>4_Ki © »z KJ M FTr" (»H-MMMtVirilKJ <».»-* r MK^ xi r-yil^cUif m m mf; y x * l vm Y.S/lor- F A-i >1 xyu) MMKiör , n/,*>riATw)’ Mii.^7 xywAV. Bf* I t l’o »O nyii }^i » { „ y,,M ‘i? IT- r i ©y*> £ I Kl !> • I * *YW'i*r ’i T L' Xm m k / ,'.ri »-«*/• Ayu»MrY ‘tuYW^^^./t: .. r, u , • Mrm»i /*x*/ V J . ax%. .. ‘,w T1»1 • > *f-*J -r>» Mi»|. M /» i i iMj o/» x 11 | f *, jxh.*!’ ra.r.:.t4sAs »> r^i ns ->ir ’ 1 ' Pirtükeke destnivis bi zimane Kipti ye Misra Kevin e. Di destpeka sedsala 4. a PZ. de hatiye nivisin. London-Britich Museum. Rupelek ji pirtüka destnivis a bi zimane Kipti ku P.Z. di salen 400i de hatiye nivisin ü baweriya Gnostik Valentinus te de eih girtiye. London-British Museum. ye. Le agahdariyen ku ji niviskaren pe§i baweriya xwe bi Mesih neanine ten, detayen sereke yen rastiyen ku di Incile de hatine ravekirin tesdiq dikin. Weke nimüne, diroknivise Romayi Takitus rave dike ku, di sala 64an a P.Z. de, pi§ti agire hemi Roma §ewitandiye, Imperetor Neron han daye ku süce xwe texe stuye bawermenden Mesihi. Takitus, cara ewil di ve dera berhema xwe de bahsa nave bawermenden Mesihi dike ü weha dibeje: Peyva bawermenden Mesihi (yen ku baweriya xwe bi Mesih Isa tinin), gava ku Tiberius Imperetor bü ji Mesih Isa ye ku bi ernte wali Pontiyus Pilatus hatibü idamkirin hatiye girtin (Anal 15: 44). Takitus ev ti§t pi§ti §ewate bi penci sali nivisibün, le gava ku Roma $ewitibü, ew zarokeki duwazde sali bü; ji ber ve timten ku we wexte bihistiye karibüye bibirbine. Diroknivise Cihü Yosefuse ku ne bawermendeki Mesih e (P.Z. 37-7105) weha nivisiye: “Van wextan zanayeki bi nave Isa hebü, ger mirov ji Wi re beje peya (zilain) rast be... Ji ber ku Ew keseki ku karen mirov le $a$ dibü, dikirin, mamosteye kesen ku rasti bi dilfadi qebüldikirin bü. Gelek Cihü (Yahüdt) ü Pagan (Yen ku ne Cihü ne) bi all xwe de ki$andin. Dihate bawerkirin ku ev Mesih (rizgarkere ku dihate payin) e. Gava ku Pilatus ji, li ser pe§niyariya rüsipiyen di nav me de, Ew bi cezaye li garmixe xistine mahküm kir, yen ku bere ji ji je hezdikirin terka wi nekirin. Ji ber ku Wi, pigti ku ew li garmixe xistine bi se rojan disa sax Xwe nigani wan dabü; her weha pexemberen Xwede yen din ji bi deh hezaran tigten wi yen ku mirov le gag ü mat dimine bere ragihandibün. Nesle bawermenden Mesih (Xiristiyan) in ku nave xwe ji Mesih Isa girtine iro ji xelas nebüye9. ” Waliye RomayT ye wilayeta Bitinya ya ku Tro li Bakure Rojava ye Enedole dikeve Pliniyus (P.Z.69-113), di mektübeke xwe ya ku ji Imperetor Trayanus re di?ine de weha dibeje: “Li gor ku dibejin (Bawermenden Mesihi in ku ji ber peykere Imperetor nediperestin min ew ceza kirin), süc ü qebeheta wan bi taybeti incax ewinde bü: Di rojeke mueyen ku li ser biryar dabün de, beri roj hile wek ji Xwede re bejin li ser gerefa Xiristos (Mesih Isa) bi awayeki muntezam ji bo ilahiyan bejin diciviyan10. ” Diroknivise Romayi Talluse P.Z. di sala 52yan de jiyaye, diroka gi$ti ya welate Deryasipi ya Rojhilat nivisiye. Mixabin ti§ten ku nivisibün ji ber wexta di navbere de buhurt yan ji ber ku wenda bün, yan ji ji ber ku hatin tunekirin, navroka wan edi em birasti ji nema zanin. Le, nivisen Tallus en P.Z. di sedsala III. de hin ji ti§tek bi wan 9 Josefus, Tarixen Kevin en Cihüyan, XVIII 3: 63-64. 1 “Pliniyus, Nameyen wi 10: 96. nehatiye, meriveki bi nave Afnkanus li nivisen Tallus kolaye ü di berhemen xwe de dibeje ku Tallus bahsa afeten xwezayi" yen wexta mirina Isa kiriye. Bi gotineke din Thtimaleke mezin heye ku Talluse diroknivise berbiqav e Romaye ye derdora salen 50 yen RZ ye, jiyan ü mirina Isa bi alema putperest ragihandibe. Li gor irf ü adeten xaxamen Cihüyan ku di pirtüka bi nave Talmud de ten rawekirin, Isaye Nasirayi “Gunehkarekl li Isratle bü, peyven zanayan kem diditin, xelk ji re derxistin ü sehrbazi kir. ” (Gotina sehrbaziye ji ber ku riyeke din a Izaha mucizeyen Isa neditibün, te.) Li gor Talmude “Isa gotiye ku ew ne ji bo ku ti§teki ji qanüna Musa rake, ne ji ji bo ti§tekl le zede bike hatiye. Di erefeya Cejna Fisihe de hate bidardakirin.” Ev ravekirineke dijminan e, le her qend li ser esase §iroveya kesen li diji Isa rawestabin be ji, nikaribüye rastiya büyeren diroki yen bi sere Mesih Isa de hatine inkar bike* 12. " IncTl: Matta27: 45. 12 Em ji kesen ku dixwazin ji xeyni Ineil ü alema Xiristiyan li nimüneyen wek ve binerin re pirtüka binave “Jesus and Christian Origins Outside the New Testament” (F.F. Bruce, 1974) tavsiye dikin. rjr • /v » A| /V Zimane Incile Zimane ku isa bi pirrani bikartani ihtimaleke mezin zimane Arami bü. Ev ziman, we deine zimane zikmaki ye Cihüyen li Felestine dijiyan ü ye kesen ku li gelek heremen di navbera Suriye ü Mezopotamyaye de rüdini§tin bü. Zimane Arami, ji malbata zimanen Sami, xizme Erebi ü Ibrani ye. Hin ji peyv ü biwejen Arami yen isa di incile de weke orjinalen xwe hatine parazsin. Weke minak, di Incil Markos 5:41e de gava ku isa, ke